نکوداشتی برای تبریز/ نگاهی به قدمت و ویژگی های مسجد جامع تبریز

تاریخ دقیق بنای اولیه مسجد جامع مشخص نیست. هسته‌ی اولیه‌ی مسجد، نمازخانه‌ای به نام جامع تبریز بوده و طی دوره‌های مختلف،  عناصری به مسجد اضافه شده است. عدّه ای آن را از مساجد صدر اسلام می‌دانند. به عقیده صاحب کتاب اولاد اطهار، این مسجد در صدر اسلام توسط  عبداللّه بن عامر ساخته شده است. پاره ای دیگر این بنای قدیمی را به دوره سلجوقیان نسبت می دهند. فضل الله روزبهان در تاریخ عالم آرای امینی به صراحت می نویسد : « سلجوقشاه بیگم زن اوزون حسن آق قویونلو مسجد جمعه ی تبریز را توسعه داد و در این کار از بذل مال بسیار دریغ نفرمود و در محل قدیم قبله ی این مسجد، قبه ی رفیعی برپا ساخت و آن را با کاشی های رنگین بیاراست» این گنبد رفیع مزین به انواع کاشیکاری‌های معرق در بخش شمالی مسجد احداث شده که هنوز هم پایه‌ها و گوشه‌هایی از کاشی‌کاری‌های آن باقیمانده است .

در قسمت زیرزمین کنونی مسجد، نشانه‌هایی از گچ‌بری‌های رنگی محراب دوره‌ی سلجوقی نمایان است.  محل مسجد جامع تبریز در دوران حکومت روادیان، سلجوقیان و اتابکان قسمت مقدس شهر محسوب مى‌شد و بسیارى از سلاطین و امرا و وزرا در کنار مساجدى که خود ساخته بودند به خاک سپرده مى‌شدند.

مسجد جامع دو مدخل دارد یکی از جانب شمال که از صحن مسجد وارد دهلیز و از آنجا وارد شبستان می شود. مدخل دیگر از سمت جنوب به یک کوچه ی عریض گشوده می شود. طول مسجد که از جنوب به شمال کشیده شده ۶۴ متر و عرض آن از شرق به غرب در حدود ۱۵ متر است. در امتداد شرقی و غربی مسجد از دو سوی طاق های بلند در کنار هم قرار گرفته اند. در زمان امامت حاج میرزا جواد آقا مجتهد، غرفاتی از میان طاق های ده گانه از دو جانب احداث گردید تا بانوان در آنجا بنشینند. محراب مسجد در انتهای قسمت عرض جنوبی واقع است. درپشت دیوار شرقی این قسمت، مسجد بزرگ و تاریکی با ۱۰ ستون و طاق های ضربی آجری بنا شده که به مسجد زمستانی معروف بوده و اکنون پایه ها و طاق های فروریخته .
سعد الدین وراوینی، صاحب کتاب مرزبان نامه، از بزرگترین نویسندگان قرن هفتم، در فضایل یکی از اتابکان آذربایجان مطلبی کوتاه نوشته است. دراین مطلب از جمله فضایل اتابکان اشاره به کتابخانه ای بزرگ در مسجد جامع تبریز است. به نظر می رسد وزیر یکی از اتابکان آذربایجان  به نام خواجه ابوالقاسم ریب الدین هارون، در مسجد جامع کتابخانه ی باشکوهی مشتمل بر دو هزار نسخه کتاب فراهم آورده است .

حاج میرزا یوسف آقای کبیر (درگذشته در سال ۱۲۴۲)، میرزا احمد آقا مجتهد (در گذشته در سال ۱۲۶۵) و پسرش حاج میرزا جواد آقا مجتهد (در گذشته در سال ۱۲۶۵) از بزرگان علمای تبریز بودند که در این مسجد نماز می خوانده اند .

قدیمی‌ترین بخش مسجد، شبستان وسیعی است از طاق و گنبدهایی برفراز ستون‌های هشت‌گوش آجری که زینت‌بخش آن گچ‌بری‌های ظریف و هنرمندانه ی دوره ی  روادیان (مقارن سلجوقیان) است. مسجد جامع در دوره ی ایلخانان مغول موردتوجه و تعمیر بوده و بخش‌هایی به آن افزوده شده‌است. محراب رفیع گچ‌بری شده، یادگار آن دوره است. اگرچه مسجد جامع تبریز در زمان ترکمانان و صفویه نیز آباد بوده است اما در زمین‌لرزه ی سال ۱۱۹۳ هجری که بافت اصلی و کهن شهر تبریز ویران شد، این مسجد نیز از خرابی در امان نماند. قسمت های مهمی از مسجد فعلی با پایه‌های متین و پوشش طاق و چشمه بعد از زلزله در اوایل حکومت قاجار و توسط «حسینقلی‌خان دنبلی» حاکم وقت بنا شده‌است.

 این مسجد قدیمی، محراب گچبری شده‌ای از دوره‌ی ایلخانان دارد که در تعمیرات بعد از زلزله سال ۱۱۹۳، روی آن را پوشانده بودند. هم‌اکنون این محراب در شبستان اصلی واقع شده و کار مرمت آن، توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی به پایان رسیده  است. با توجه به اینکه شروع کتیبه از روی نقطه‌ی صفر، یعنی کف صحن کنونی است، به احتمال زیاد تغییراتی در این قسمت صورت گرفته است. چون در سایر محراب‌ها خط از نقطه‌ی صفر آغاز نمی‌شود؛ بلکه کتیبه به اندازه‌ی حدود یک متر بالاتر شروع شده است، این امر منطقی به نظر می‌رسد که کلام خدا در جایی قرار نگیرد که به آن پا بخورد یا رطوبت به آن سرایت کند و آسیب ببیند. به هر روی، با توجه به هماهنگی بین نقوش خطی، هندسی و گیاهی در کنار اجرای دقیق و قدرت طراحی حروف کوفی و رعایت تناسب‌ها و بهره بردن از ترکیب‌های پیچیده و ساده، این کتیبه یکی از بهترین نمونه‌های باقی‌مانده از عصر ایلخانی است.

 محراب نیز همانند سایر محراب‌ها، دارای ابعادی مستطیل شکل و یک یا دو طاق‌نما و قوس در وسط و یک کتیبه‌ی اصلی در پیرامون می‌باشد. طول این کتیبه هجده متر و هشتاد سانتیمتر و عرض آن یک متر و چهل سانتیمتر است. خط کتیبه دارای دو کرسی، یکی در وسط محور طولی و یکی در ۴/۱ قسمت پایینی محور عمودی است. خط کتیبه ترکیبی از کوفی گره‌دار و موّرق است و هماهنگی مناسبی با تزئینات گیاهی دارد. متاسفانه، به علت تخریب بخش‌هایی از محراب، نام یا تاریخ و سازنده و هنرمند آن نامشخص است .

متن کتیبه آیات اول تا هفتم سوره مومنون می‌باشد: بسم الله الرحمن الرحیم قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ (۱) الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ (۲) وَالَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ (۳) وَالَّذِینَ هُمْ لِلزَّکَاهِ فَاعِلُونَ (۴) وَالَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ (۵) إِلَّا عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ (۶) فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاء ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْعَادُونَ .

 این کتیبه درمجموع دارای ۳۸ کلمه است و کلمه «اللغو» در مرکز و محور عمودی محراب و کلمات «حافظون و للزکاه» در گوشه‌ی سمت چپ و راست محراب واقع شده‌اند. یکی از مهم‌ترین نکات قابل توجه این کتیبه، هماهنگی و نظام پیوسته‌ای است که از نظام کلامی و نظام گیاهی فراتر رفته و به سمت یک وحدت کلی حرکت می‌کند. البته این سه نظام در پیوند با هم تعریف می‌شوند هر چند بصورت جداگانه نیز دارای ارزش زیبایی‌شناسی خاص خود هستند. به عنوان مثال می‌توانیم خط کتیبه را  فارغ از نقش و نگارش مورد بررسی قرار دهیم و به عنوان یک اثر هنری از آن نام ببریم. اما این هماهنگی اجزا یک ساختار منسجم و منظم کلی و یکپارچه به ما نشان می‌دهد که در آن خط در لابلای نقش و نگارهای گیاهی غوطه می‌خورد و چون پیچکی، تار و پود خط و نقوش گیاهی را به هم پیوند می‌دهد. در کتیبه‌نگاری تعیین عرض و پهنای قلم به نسبت طول و عرض کتیبه، دارای نقش کلیدی است، عرض وپهنای قلم ۶ سانتیمتر است. در کتیبه‌های کوفی حروف الف و لام و همچنین حرف‌هایی مانند کاف نقش تعیین‌کننده‌ای در زیبایی و در ترکیب کلی و جزئی خط ایفا می‌کنند. از نکات جالب توجه در کتیبه‌های کوفی این است که نقطه اهمیت ندارد و در کتیبه محراب مسجد جامع تبریز نقطه بکار نرفته است. این مسئله در مورد خطوطی  مانند ثلث یا نسخ و نستعلیق، صدق نمی‌کند در اینگونه خطوط، نقطه‌ی اهمیت فوق‌العاده‌ای در ترکیب‌بندی خط ایفا می‌کند .

 دیگر کتیبه ها

در یکی از طاق های کم عرض غربی قسمت اول مسجد، بر سنگ مرمر صافی کتیبه ای مشتمل به نقل رؤیاى شاه‌ طهماسب اوّل، به خط ثلث و در سال ۹۷۲ هجری نگاشته شده .

بالای در شمالی مسجد جامع کتیبه ی فرمان شاه سلطان حسین صفوى در ۱۱۰۶ هجرى روى سنگ رخامی نقر شده بود. مضمون این کتیبه که به خط مومن تبریزی در پانزده سطر ثلث بسیار زیبا نوشته شده، تحذیر مردم از ارتکاب به معاصی است .

کتیبه ی فتحعلیشاه قاجار در باب معاف داشتن تجار تبریزی از پرداخت عوارض در بالای در شرقی صحن مسجدجامع، یعنی در مدرسه ی طالبیه نصب شده است. خط این کتیبه ثلث است و در سال ۱۲۲۶ هجری نوشته شده است .

کتیبه ی میرزا آقا مانند کمربندی از اسامی چهارده معصوم با خط نستعلیق و نقش اسلیمی بالای در و زیر طاق جا گرفته بود .

مدرسه طالبیه

حاج طالب خان تبریزى بانى مدرسه طالبیه تبریز در ۱۰۸۷ هجرى در وقف‌نامه ی مدرسه از این مسجد به نام مسجد جامع کبیر تبریز نام برده است. این مدرسه که در سمت جنوبی صحن مسجد جامع قرار گرفته از مدارس قدیمی دینی تبریز است. بنای اولیه ی مدرسه احتمالا منسوب به میرزا ابوطالب وزیر از شخصیت های برجسته ی دوره ی صفویه بوده است. ولی حاج طالب خان پسر اسحق تبریزی عمارت شمالی مدرسه را بنا نهاده است .

 در زلزله ی معروف تبریز (نیمه ی‌ اول و دوم قرن ۱۲ هجرى) چند طاق از آن شکست و فرو ریخت که به وسیله احمدخان دنبلى تجدید بنا شد. قسمتى از محوطه ی مسجد جامع به کتابخانه و حجرات طلاب علوم دینى اختصاص داده شده که اخیراً به نحو چشمگیر و شایان توجهى نوسازى و مرمت شده است. مسجد جامع در حال حاضر یکى از مراکز تحصیل علوم دینى و جزو افتخارات مذهبى شهر تبریز محسوب مى‌شود .

مسجد جامع تبریز یا بنا به گویش شهروندان تبریزی، « جمعه مسجد»  در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۷۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .