نوروز در باکو

کشور آذربایجان تنها کشور غیرفارسی زبانی است که هر سال نوروز را به‌ طور گسترده جشن می‌گیرد؛

آی نیوز / آذر کریم زاده: جشن نوروز با قدمتی سه‌هزار ساله از کهن‌ترین آیین‌های جهان به شمار می‌رود که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.

نوروزستان یا جغرافیای فرهنگ نوروز به کشورهای برپاکننده جشن نوروز می‌گویند. یکی از این کشورها، همسایه شمالی ایران، کشور آذربایجان است. نکته قابل توجه در خصوص پیشینه و علت برگزاری این جشن باستانی در کشور آذربایجان، تعلق این کشور در گذشته‌ای نه چندان دور به قلمروی ایران بوده و از این رو، این سنت ایرانی تاکنون در آنجا حفظ شده است. از طرفی، کشور آذربایجان تنها کشور غیرفارسی زبانی است که هر سال نوروز را به‌ طور گسترده جشن می‌گیرد.

تاریخچه نوروز در آذربایجان

نوروز به عنوان جشنی ملی و دینی در کشور آذربایجان مانند ایران و برخی از کشورهای منطقه، همچون سنتی دیرینه در آغاز بهار جشن گرفته می شد. با وقوع انقلاب سوسیالیستی در اکتبر۱۹۱۷، به مرور برخی از جمهوری های منطقه قفقاز و آسیای میانه تحت سلطه شوروی در آمدند. طی فراز و نشیب هایی که از سال ۱۹۱۱ در آن منطقه اتفاق افتاد و منطقه آذربایجان ضمیمه خاک شوروی شد.

در مارس ۱۹۱۸ حزب مساوات در باکو دست به قیام مسلحانه زدند و دو ماه بعد در تاریخ ۲۷ مه ۱۹۱۸ شهر تفلیس و بعد شهر گنجه را به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند و نام حکومت خود را جمهوری آذربایجان نام نهادند. با به وجود آمدن بحران های سیاسی و اقتصادی، این حکومت در ۲۸ آوریل ۱۹۲۰ با اشغال شوروی سقوط کرد و کمیته انقلاب به رهبری نریمان نریمانف، که تحت حمایت حزب کمونیست شوروی بود، اعلام حاکمیت کرد و نام آن حکومت خود را «جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان» نهاد.

در طول دوران حکومت کمونیستی، نوروز به عنوان جشن ملی و مذهبی، فراز و نشیب بسیاری را به خود دید. در ابتدای دوران کمونیسم در شوروی، برگزاری جشن نوروز در آذربایجان از طرف بلشویک ها مجاز شمرده شد. اما به تدریج به خاطر ماهیت ضددینی حکومت شوروی، از سال ۱۹۲۸ مراسم نوروز به دلیل این که مراسمی مذهبی به شمار می آمد توسط حکومت دچار محدودیت هایی گردید و در ۵ دسامبر ۱۹۳۶ به طور کامل ممنوع شد.

 پس از مرگ استالین به تدریج محدودیت ها از جشن نوروز برداشته شد. از سال ۱۹۶۷ به بعد جشن نوروز با عنوان جشن بهار اجازه اجرا یافت اما این مجوز سه سال بیشتر نپایید و از سال ۱۹۷۰ دوباره برگزاری نوروز یا همان جشن بهار، ممنوع شد. از سال ۱۹۸۵ و با قدرت رسیدن میخائیل گورباچف، و با اتخاذ سیاست های گلاسنوست (فضای باز سیاسی) و پرسترویکا (اصلاحات اقتصادی) مردم توانستند جشن های ۲۱ مارس را این بار نه با اسم جشن بهار بلکه با نام سنتی آن یعنی نوروز جشن بگیرند.

پس از استقلال جمهوری آذربایجان برای بار دوم در سال۱۹۹۱، جشن نوروز به عنوان جشنی ملی به رسمیت شناخته شد که همه ساله از ۲۰ مارس شروع شده و تا پنج روز که تعطیل رسمی است ادامه می یابد. نوروز بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین جشن مردم جمهوری آذربایجان به شمار می‌رود و در میان مردم از ارزش خاصی برخوردار است. برگزاری آیین‌های عید نوروز در جمهوری آذربایجان ریشه در آداب، رسوم، سنت و تاریخ گذشتگان داشته و به این جهت در بسیاری از رسوم با فرهنگ و هنر ایرانی وجوه مشترک بسیاری دارد. تنها تفاوت موجود در آداب و رسوم جشن نوروز در آذربایجان این است که مراسم روز سیزده بدر، به‌ عنوان روز طبیعت، در این کشور رایج نیست.

عید نوروز در باکو

شهر باکو پایتخت جمهوری آذربایجان که یکی از شهرهای خواهرخوانده تبریز به شمار می رود نیز هر ساله به شکل بسیار زیبایی این عید را برگزار می کند و به همین سبب، بسیاری از توریست های ایرانی برای سفر در تعطیلات ایام نوروز، باکو را انتخاب می کنند. در هفته پیش از نوروز جنب و جوش زیادی در شهر باکو به چشم می خورد. نرده ها و تیرهای چراغ برق را رنگ می کنند. میدان های شهر گلگاری می شود. جاهای مختلف شهر چراغانی می کنند و ماکت سبزه و سمنو درست می کنند. و اکثر مغازه ها و مراکز خرید و هتل ها و مکان های توریستی خنچه درست می کنند و در ورودی شهر و مکانها می چینند و خلاصه این که همه جا بوی تازه گی و نو بودن می دهند.

در روز اول عید نیز رئیس جمهور در بولوار شهر یا ایچری شهر آغاز نوروز را به صورت رسمی اعلام می کند. و از این روز، جشن ها، فستیوال های موسیقی سنتی در قسمت های توریستی شهر و در دو نوبت صبح تا ظهر و ظهر تا عصر برگزار می شود و از کوچک تا بزرگ، لباس نو می پوشاند و در این مراسم ها شرکت می کنند. و در این محل مراسم، غذاهای محلی و انواع کباب ها طبخ می شود. و در غرفه هایی انواع صنایع دستی شهرهای باکو و شیرنیجات و مرباجات آن در معرض بازدید می گذارند.

مراسم و آئین های نوروزی باکو

در بین آذری ها اعتقاد بر این می باشد که فصل زمستان به سه بخش تقسیم می شود : چله کوچک (کیچیک چیلله) ۴۰ روز، چله بزرگ (بویوک چیلله) ۲۰ روز و بایرام آیی (ماه عید که همان اسفند می باشد) که روزهای باقیمانده فصل زمستان را در برمی گرفت. در باکو نیز، مردم چهار چهارشنبه نزدیک به نوروز را جشن می گیرند. چهار شنبه اول را «سو چرشنبه سی» یا چهارشنه آب، دومی را «اود چرشنبه سی» یا چهارشنه آتش، سومی را «توپراق چرشنبه سی» یا چهار شنبه خاک، و چهار شنبه آخر را «یئل چرشنبه سی» یا چهارشنبه باد می گویند. این نامگذاری ها بنا به باور قدیم مردم شکل گرفته که معتقد بودند جهان از چهار عنصر آب، خاک، باد، و آتش تشکیل شده است. در «چرشنه بایرامی»، که بر خلاف ایران، سه شنبه شب ها برگزار می شود جوانان آتش روشن می کنند و دختر و پسر از روی آتش می پرند و می گویند :  آغیرلیقیم، اوغورلوقوم، آغیریم، آجیم، آزاریم، بئزاریم توکول، یا با تفنگ‌های مخصوص به تیراندازی می‌پردازند و همه‌جا را روشن می‌کنند و هرکس به اندازه توانایی‌ خود از روی آتش می‌پرد و می‌گوید همه دردها و رنج‌هایم روی آتش ریخته شود.

پس از خاموش شدن آتش‌ها مردم بر سر سفره عید می‌نشینند و سپس مراسمی مانند پاییدن در، فالگوش ایستادن، از در و دیوار کیسه و کلاه انداختن به اجرا در می‌آید. از دیگر آداب چهارشنبه‌سوری در آذربایجان می‌توان به فال انگشتر، حنا بستن، پوشیدن لباس پسر از طرف دختران و رفتن به خانه همسایه اشاره کرد. از صبح روز چهارشنبه به کنار چشمه‌ها و رودخانه می‌روند، از روی آن‌ها می‌پرند، آب چشمه به منزل می‌آورند و حتی حیواناتشان را از آب چشمه سیراب می‌کنند. انجام این مراسم در بعضی از روستاها ضروری است و از آن به‌ عنوان خیر و برکت یاد می‌کنند.

همانند ایرانی ها، مردم شهر باکو نیز با چیدن سفره هفت‌سین آغاز بهار را جشن می‌گیرند. این سفره از هفت عنصری تشکیل شده است که ابتدای آن‌ها با حرف سین شروع می‌شود، با این تفاوت که اسامی براساس نام ترکی عناصر سفره در ترکی انتخاب می‌شوند. این سفره در مناطق مختلف کشور آذربایجان به شکل‌های مختلفی تهیه می‌شود، ولی در حالت کلی، هفت‌سین در شهر باکو از این عناصر تشکیل شده است:

سوماق، نشانه آفتاب؛

سکه، نشانه شانس؛

سمنو، نشانه شیرینی، برکت و حاصلخیزی؛

سبزه، نشانه خلوص و خوشبختی؛

ساری کوک (زردچوبه)، نشانه شیرینی زندگی؛

سوت (شیر)، نشانه سلامتی و زیبایی؛

سو (آب)، نشانه تولد تازه و زندگی.

از جمله وجوه مشترک این سفره با سفره هفت‌سین ایرانی سمنو است. سمنو علاوه بر نماد سرسبزی، طراوت، برکت، نماد تداوم نسل‌ در میان مردم آذربایجان نیز هست. از این‌رو، پس از طبخ، آن را میان خویشان، همسایگان و حتی بر مزار رفتگان نیز تقسیم می‌کنند. علاوه بر این موارد، آینه‌ای رنگین در بالای سفره قرار می‌گیرد. همچنین، تمام اعضای خانواده دور سفره هفت‌سین که نماد ثروت، طول عمر و شادی است، جمع شده و طبق سنت به تعداد اعضای خانواده شمع روشن می‌کنند.

رسوم دیگری هم در گذشته میان مردم شایع بوده است که الان بیشتر به صورت نمایشی وجود دارد. یکی از این رسوم اصطلاحا «کاسا و کچل» نام دارد. کاسا (کوزه) نماد بهار است که لباس سبز می پوشد و کلاه سبز بر سر می گذارد و کچل نماد زمستان است که لباس آبی پوشیده و سر طاس اش نمادی از بی باری زمستان است. این دو برای هم رجز می خوانند و همراه با رجز خوانی این دو برای هم موسیقی نواخته می شود و تماشاگران دست می زنند و می رقصند. کاسا، در رجز خوانی پیروز می شود و بعد هر کدام از تماشاچیان هدیه ای به او می دهند و در آخر هم برای مردم در نوروز دعا خوانده می شود و مراسم به اتمام می رسد.

 از دیگر رسوم مردم آذربایجان در نوروز، مراسمی است که اصطلاحا به آن «پاپاق آتماق» می گویند. پاپاق در ترکی به معنای کلاه است و این اصطلاح به معنای کلاه گردانی است. در این مراسم بچه ها کلاه به دست می گیرند و به در خانه همسایه ها می روند و همسایه ها در کلاه آن ها شیرینی هایی مثل شکربوره و شکلات و سیب می گذارند. فالگوش ایستادن که به آن «گولاخ فالی» می گویند هم در بین دختران در آذربایجان جاری است. دخترکان مخفیانه به سخنان همسایه گوش می دهند و بعد به مادرشان می گویند که شنیدم همسایه به فرزندش می گفت برو و چراغ ها را روشن کن. بعد دخترک از مادرش تعبیرش را می پرسد و مادر به او می گوید که سال آینده با روشنایی شروع خواهد شد

از آیین های دیگر نوروزی در جمهوری آذربایجان خانه تکانی است که در روزهای قبل از عید، همچون ایران با کمک همه اعضای خانواده انجام می شود. هر خانه باید در روزهای نوروز برای مهمان های سرزده آماده باشد.

مردم در خانه ها به نظافت گسترده و همه جانبه می پردازند. لحاف ها و تشک ها و قالی و قالیچه و گلیم جاجیم و زیراندازها را در آفتاب می گسترند و لوازم خانه را در داخل حیاط در معرض نور آفتاب قرار می دهند تا ناپاکی های آنها زدوده و از میان برود. خانه و حیاط خانه را با جارو می روفتند و در پایان کار جاروی کهنه را می سوزاندند. باغچه منازل را سر و سامان         می دادند و درختان میوه و بوته های گل را هرس می کردند. پای درختان را بیل می زدند، جو یها را لایروبی و باغها را آبیاری می کردند

جشنواره های نوروزی در باکو

از سال ها پیش و بعد از استقلال جمهوری آذربایجان، مراسم عمومی نوروز با شور و شوق بیشتری در اماکن عمومی شهرها برگزار شده است. در باکو هم مانند دیگر شهرهای آذربایجان جشن های نوروزی در سطح شهر برگزار می شود. در روز اول عید، در پارک بلوار باکو نمایشگاه- بازاری برپا می شود و از کشورهای مختلف همچون ایران، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکیه محصولاتی به عرضه گذاشته می شود. در ایچری شهر، استیج های مختلفی قرار می دهند و خواننده های مختلف آهنگ های آذربایجانی را اجرا می کنند و مردم رقص آذربایجانی می کنند. در اطراف جایگاه موسیقی، بازارهایی هم برپا می شود و انواع شیرینی جات محلی، انواع کباب پخته و فروخته می شوند و چای در سماورهای ذغالی عرضه می شود

عاشیق ها “عاشیق” عنوان نوازنده و خواننده های دوره گرد در آذربایجان که صاحب ذوق و قریحه بداهه نوازی و مخزن پند و نصیحت اند. آنها داستان های حماسی قهرمانی مردمی و پند و امثال را در قالب آواز همراه با سازی (تار) که خود می نوازند به مردم می آموزند و در بین مردم از حرمت و احترام خاصی برخوردارند.

غذاها و شیرینی های نوروز

شب عید، مردم در آذربایجان دور هم جمع می شوند و ماهی شکم پر میل می کنند. ماهی شکم پر از غذاهای سنتی آذربایجان است که معمولا ماهی سفید دریای خزر یا کپور را که داخل آن را از امعاء و احشا خالی کرده و از موادی مثل پیاز، گردو، کشمش، سبزیجات، و آلو پر شده در فر می گذارند یا سرخ می کنند و با تزئیناتی مثل لیمو و انار در سفره ها می گذارند. روی سر ماهی حلقه ای قرار می دهند که آن را باید بزرگترین دختر دم بخت خانواده در انگشت خود کند. براساس باورهای مردم، این کار دختر را خوشبخت می کند.

شیرینی هایی مثل شکربوره، پاخلاوا (باقلوا)، و شور گوگال هم توسط مردم آذربایجان پخته و مصرف می شود. شکر بوره که معروف ترین شیرینی آذربایجان است از بادام، شکر، دانه هل، گندم، تخم مرغ، خامه ترش، کره، شیر، و خمیر تشکیل شده که درون فر گذاشته و پخته می شود.

پاخلاوا دیگر شیرینی معروف مردم آذربایجان است که از گردو، کره، تخم مرغ، گندم، شکر، گلاب، زعفران، و بادام تشکیل شده است. شکر بورا و باقلوا در محیط های عمومی شهر باکو، به همراه چای هم سرو می شود.

در کشور جمهوری آذربایجان نوروز را براساس تاریخ شمسی جشن می‌گیرند و مانند ایران از تاریخ ۲۹ اسفند تا ۴ فروردین ( ۲۰ تا ۲۴ مارس) تعطیلی رسمی است.