گفتگوی بدون پیش‌شرط؛ انعطاف واقعی آمریکا یا بازی با کلمات؟

احتمالا پمپئو می‌دانست که سیاست فعلی ایران بر عدم مذاکره استوار است و عامدانه پیشنهاد گفتگوی بدون پیش‌شرط را مطرح کرده تا توسط ایران رد شود و بدین ترتیب ایران را به عنوان کشوری نشان دهد که از گفتگو استقبال نمی‌کند.

فرارو- دیپلمات ارشد آمریکا، در اقدامی قابل‌توجه، ظاهرا در برابر ایران انعطاف نشان داده است. اما بدگمانی میان تهران و واشنگتن به سطحی رسیده که بعید است با یک انعطاف لفظی باب گفتگو‌ها میان دو طرف گشوده شود.

به گزارش فرارو، روز یکشنبه، مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا، طی نشستی خبری در سوئیس گفت: دولت ترامپ برای آرام کردن تنش‌های فزاینده با ایران، آماده است بدون پیش‌شرط با این کشور گفتگو کند. با این حال، او اعلام کرد آمریکا در اعمال فشار بر جمهوری اسلامی انعطاف نشان نخواهد داد.

پمپئو، در عین تاکید بر مقابله با سیاست‌های منطقه‌ای ایران، تصریح کرد: «ما آماده‌ایم بدون پیش‌شرط‌هایی وارد گفتگو (با ایران) شویم. ما آماده نشستن با آن‌ها (سر میز گفتگوها) هستیم. اما تلاش آمریکا برای تغییر بنیادین فعالیت شرور جمهوری اسلامی، این نیروی انقلابی، ادامه خواهد داشت.»

این اظهارات پمپئو، دومین انعطاف بزرگ دولت آمریکا در برابر ایران در یک هفته است. دوشنبه هفته گذشته، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، در سفری به ژاپن، ضمن اعلام آمادگی کشورش برای مذاکره با ایران، به طرز قابل توجهی لحن خود را ملایم کرد و گفت: «(ایران) شانس این را دارد که با همین سران، کشور بزرگی شود. من فقط می‌خواهم شفاف بگویم که ما دنبال تغییر رژیم نیستیم. ما دنبال این هستیم که تسلیحات هسته‌ای نباشد.» سخنان صریح ترامپ از این منظر مهم بود که بسیاری از ناظران، سیاست واقعی کاخ سفید در برابر تهران را براندازی نظام در ایران می‌دانند. هر چند که هیچکدام از مقامات دولت آمریکا تا به حال صریحا به طور رسمی از چنین سیاسی سخن نگفته‌اند.

وزارت خارجه ایران اظهارات دیپلمات ارشد آمریکا را رد کرد. سید عباس موسوی، سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی، در واکنش به اظهارات متفاوت پمپئو در سوئیس، گفت: «برای ایران بازی با کلمات و بیان اهداف پنهانی در قالب کلمات جدید ملاک عمل نیست؛ بلکه تغییر رویکرد کلی و رفتار عملی ایالات متحده آمریکا در قبال ملت ایران ملاک است که تاکید آقای پمپئو مبنی بر تداوم کارزار فشار حداکثری بر ایران نشان دهنده تداوم رویکرد نادرست قبلی است که لازم است اصلاح شود.»

انعطاف اخیر ترامپ و پمپئو نتوانست مقامات ایران را متقاعد کند. همزمان با عدم پذیرش اظهارات پمپئو توسط موسوی، محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه، نیز درخواست ترامپ از مقامات ایران برای تماس گرفتن با او را رد کرد. ظریف در گفتگویی با شبکه «ای‌بی‌سی» عنوان کرد: «(گفتگو با آمریکا) خیلی محتمل نیست، چون گفتگو ادامه فرآیند فشار است. او (ترامپ) فشار وارد می‌کند. این ممکن است در بازار املاک کارساز باشد. (اما) در برخورد با ایران کارآمد نیست.»

در یک ماه گذشته و مقارن با لغو معافیت‌های فروش نفت ایران، تنش‌ها بین تهران و واشنگتن به طور چشمگیری افزایش یافت و نگرانی‌ها از احتمال درگیری نظامی برنامه‌ریزی‌نشده بین دو طرف بیشتر شد. هر چند که ایران و آمریکا هر دو اعلام کرده‌اند که تمایلی به ورود به جنگ نظامی ندارند. به موازات تشدید تنش‌ها، مقامات عالیرتبه آمریکا لحن خود را ملایم کرده و مکررا پیشنهاد مذاکره می‌دهند. امری که موجب مطرح شدن پرسش‌هایی درباره اهداف و مقاصد واقعی چنین پیشنهاداتی شده است. آیا آمریکایی‌ها واقعا دنبال مذاکره و توافق هستند؟ پمپئو و دیگر مقامات مانند جان بولتون، مشاور امنیت ملی آمریکا، تا چه اندازه با ترامپ در پیگیری فرآیند گفتگو با ایران همراهی می‌کنند؟ آیا هدف از مذاکره با ایران، فراهم کردن فرصتی برای ترامپ جهت عکس گرفتن با مقامات ایران است؟

با عنایت به اینکه فضای بی‌اعتمادی بین ایران و آمریکا به سطح کم‌سابقه‌ای رسیده و دو طرف برای تغییر محاسبات طرف دیگر بعضا اظهارات مبهمی بر زبان می‌آورند، پاسخ دادن به پرسش‌های فوق به غایت دشوار است. با این حال، در این زمینه چند احتمال و سناریو قابل تصور است.

احتمال اول این است که پمپئو صرفا برای همنوایی با ترامپ، گفتگو‌های بدون پیش‌شرط را مطرح کرد. معروف است که پمپئو، برخلاف برخی مقاماتی که به دلیل اختلاف‌نظر با ترامپ از دولت اخراج شده‌اند، مجدانه تلاش می‌کند خود را مطیع ترامپ نشان دهد. ترامپ هفته گذشته در ژاپن به گونه‌ای درباره ایران سخن گفت که اظهاراتش با مواضع بولتون و تا حدودی پمپئو تناقض داشت. در حالی که بسیاری ناظران هدف بولتون و پمپئو را محقق کردن «سیاست تغییر رژیم» در ایران می‌دانند، ترامپ در توکیو صریحا گفت او دنبال براندازی نظام جمهوری اسلامی نیست. ترامپ از این هم فراتر رفت و از «همین سران» ایران تمجید کرد.

آنچه اظهارات پمپئو را بیش از پیش مبهم می‌کند، زمان و نحوه بیان آن است. از انعطاف ترامپ در ژاپن یک هفته می‌گذرد. در این یک هفته، پومپئو چندین بار نشست خبری داشت. اما او برای ارائه پیشنهاد گفتگوی بدون پیش‌شرط عجله نکرد. برای تفسیر تاخیر یک هفته‌ای میان انعطاف ترامپ و پمپئو، شاید بتوان بین پیشنهاد وزیر خارجه آمریکا و تاکید قاطعانه اخیر ایران بر عدم مذاکره ارتباط برقرار کرد. عصر چهارشنبه هفته گذشته، آیت الله سید علی خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی، در دیدار با جمعی از استادان، نخبگان و پژوهشگران دانشگاه‌ها، بار دیگر مذاکره با آمریکا را رد کرد. رهبر انقلاب اسلامی با تأکید مجدد بر اینکه جمهوری اسلامی ایران مطلقاً با آمریکا مذاکره نخواهد کرد، افزود: «همان‌طور که قبلاً هم گفته شده، مذاکره نکردن با آمریکا به این علت است که اولاً هیچ فایده‌ای ندارد و ثانیاً ضرر هم دارد.»

احتمالا پمپئو می‌دانست که سیاست فعلی ایران بر عدم مذاکره استوار است و عامدانه پیشنهاد گفتگوی بدون پیش‌شرط را مطرح کرده تا توسط ایران رد شود و بدین ترتیب ایران را به عنوان کشوری نشان دهد که از گفتگو استقبال نمی‌کند. تاکید همزمان وزیر خارجه آمریکا بر گفتگوی بدون پیش‌شرط و ادامه فشار بر ایران نشانه دیگری است مبنی بر اینکه رویکرد جدید پمپئو ممکن است جدی نباشد. افزون بر این، محافل نزدیک به دولت آمریکا نیز تاکید می‌کنند که در سیاست کاخ سفید در برابر ایران تغییری حاصل نشده است. مارک دوبوویتز، رئیس اندیشکده بنیاد دفاع از دمکراسی‌ها، که اندیشکده‌اش به دولت ترامپ درباره ایران مشورت می‌دهد، در واکنش به اظهارات پمپئو توئیت کرد: «هیچ تغییری در سیاست (آمریکا در برابر ایران) اتفاق نیفتاده است. دوازده درخواست هرگز پیش‌شرط‌هایی برای مذاکرات نبودند. آن‌ها پیشرط‌هایی هستند که برای یک توافق قابل قبول، قابل مذاکره هستند.»

اشاره دوبوویتز به ۱۲ درخواستی است که مایک پمپئو پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای مطرح کرده بود. این درخواست‌ها شامل موارد گسترده‌ای می‌شود که بسیاری از ناظران پذیرش آن‌ها از سوی ایران را بعید دانستند. دوبوویتز ادعا می‌کند که سیاست کاخ سفید در برابر ایران را می‌داند.

تلاش پمپئو برای کنترل کردن رویکرد ملایم ترامپ در برابر ایران امر بی‌سابقه‌ای نیست. بولتون و پمپئو، همواره تلاش می‌کنند غرایز ترامپ را مهار و از تغییر چشمگیر مواضع او در برابر ایران جلوگیری کنند. این امر در ژوئیه ۲۰۱۸ کاملا آشکار شد. در اواخر این ماه، ترامپ ناگهان برای دیدار بدون پیش‌شرط با همتای ایرانی‌اش، حسن روحانی، اعلام آمادگی کرد. امری که بولتون و پمپئو را به تکاپو انداخت. از این رو، آن‌ها به سرعت برای این دیدار پیش‌شرط تعیین کردند. در آن زمان، گرت مارکویس، سخنگوی وقت شورای امنیت ملی آمریکا، به رسانه‌ها گفت که بهبود روابط ایران و آمریکا مشروط به تغییر رویه نظام جمهوری اسلامی است. این بار اما، به نظر می‌رسد که پمپئو منتظر نمانده تا ترامپ مذاکره بدون پیش‌شرط را مطرح کند، بلکه در ملایمت حتی از ترامپ هم سبقت گرفته است.

سناریوی دیگری نیز وجود دارد که دور از ذهن نیست و آن، به ثمر رسیدن تلاش واسطه‌ها در فراهم کردن زمینه گفتگو‌ها میان ایران و آمریکا است. بنابراین، احتمال دوم این است که پمپئو تلاش می‌کند اندکی موضع خود را تعدیل کند تا راه را برای آغاز گفتگو‌ها هموار کند. همین یکشنبه گذشته، روحانی با تعیین چند شرط، گفت: راه مذاکره با آمریکا باز است. روحانی با بیان اینکه آمریکا باید با احترام برخورد کند، خطاب به آمریکایی‌ها افزود: «هر وقت تحریم‌های ظالمانه را کنار گذاشتند، هر وقت در برابر تعهدات خود پایبند بودند، هر وقت خودشان برگشتند به میز مذاکره‌ای که ترک کرده بودند و به هم زده بودند، راه به روی آن‌ها بسته نیست. راه باز است.» بنابراین، این امر محتمل است که پیشنهاد پمپئو در واکنش به این گونه اظهارات مقامات ایرانی بوده است.

مکان بیان اظهارات پمپئو هم قابل توجه است. او در پایان سفر سه روزه خود به سوئیس از گفتگو‌های بدون پیش‌شرط سخن گفت. یعنی در کشوری که حافظ منافع آمریکا در ایران است و سابقه طولانی در میانجیگری میان تهران و واشنگتن دارد. علاوه بر این، قرار است در روز‌های آینده شینزو آبه، نخست‌وزیر ژاپن برای وساطت میان ایران و آمریکا به تهران سفر و با رهبری انقلاب اسلامی و رئیس‌جمهوری ایران دیدار کند. این نخستین بار است که پس از انقلاب اسلامی، یک نخست وزیر ژاپن به ایران سفر می‌کند. همین امر موجب شده است که ناظران و محافل دیپلماتیک سفر آبه را از حیث تنش‌زدایی میان ایران و آمریکا مهم بدانند. برخی محافل عربی حتی از آغاز قریب الوقوع گفتگو‌ها سخن می‌گویند. اخیرا نوری المالکی، نخست‌وزیر اسبق عراق، با بیان اینکه او از آمریکا درخصوص بحران با ایران چندین پیام دریافت کرده، مدعی شد شرایط فعلی به سمت کاهش تنش و آغاز گفتگو‌های میان آمریکا و ایران پیش می‌رود.

علاوه بر این، غسان شربل، سردبیر روزنامه الشرق الاوسط، طی یادداشتی در همین روزنامه، از قول منابع دیپلماتیک مدعی شد ایران به نخست وزیر ژاپن در سفر به تهران اطلاع خواهد داد که برای نشان دادن نوعی انعطاف در دو مسئله هسته‌ای و موشکی آماده است تا تحریم‌ها را کاهش دهد و قرار است این پیام ایران به شرکت‌کنندگان مرتبط در نشست گروه بیست در اوساکا در اواخر ماه جاری تحویل داده شود.