در و دیوار دبیرستان فردوسی تبریز خاطرات هم مدرسه های قدیمی را سر می دهد

مدرسه فردوسی تبریز، تنها مدرسه ایرانی است که شانه به شانه با دبیرستان البرز تهران رقابت می کرد و اگر البرز هر سال از ۱۰ نفر ۹ نفر قبولی در آزمون ورودی دانشگاه ها می داد، فردوسی نیز همین تعداد و یا دستکم هشت نفر از هر ۱۰ نفر پذیرفته شده در دانشگاه ها داشت.
اما افسوس که امروزه دبیرستان تاریخی شهر تبریز فقط اسمی از آن به سهم برده و در پرونده این مرکز فرهنگی ادبی که دربرگیرنده عناصری مانند شناسنامه، شخصیت های برجسته در سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی و … است، هیچ نشانی از میراث ۹۷ ساله در آن به چشم نمی خورد.
احتمالا شما هم جزو افراد بی شماری باشید که در این دبیرستان تحصیل کرده اید و اگر گردشگری درباره جاهای دیدنی تبریز و معرفی یک مدرسه تاریخی و زیبا سووال کند بی درنگ نام دبیرستان فردوسی به ذهنتان خطور می کند.
اما برای معرفی این مکان ارزشمند و میراثی که در نگاه اول هیچ نشانی از بزرگی و عظمت تاریخی بر سردر خود ندارد، گامی برداشته نشده است.
موزه مدرسه فردوسی طرحی ملی است که پس از پایان عملیات مرمتی آن مدیریت موزه به عهده اداره کل آموزش و پرورش آذربایجان شرقی سپرده می شود ولی تاکنون به سرانجامی نرسیده است.
به گفته مدیر کل آموزش و پروش آذربایجان شرقی، بخشی از دبیرستان فردوسی ثبت ملی شده و نگهداری، مرمت و پایدارسازی آن بر عهده میراث فرهنگی است که باید در این جهت سرعت عمل و تلاش بیشتری به خرج دهد.
واقعیت این است که آنچه امروز به عنوان دبیرستان و مرکز پیش دانشگاهی فردوسی شناخته می شود، خاطرات بسیاری را به بلندای ۹۷ سال در دل خود جای داده و خواهی نخواهی به بخشی از تاریخ معاصر تبریز تبدیل شده است.
در فضای مقابل ایوان ساختمان تاریخی غربی مدرسه، هنوز هم که هنوز است می توان با نگاهی گذرا به درختان تبریزی کهنسال بلند و قطور که در حیاط مدرسه جا خوش کرده و در همان ابتدای ورودی حیاط مدرسه، پرده گونه ای از رویدادهای این همه سال یکی از قدیمی ترین مراکز آموزشی – علمی ایران را از جلو چشم گذراند و به قول شهریار شیرین سخن که خود دانش آموخته این دبیرستان بود: بیر سینما پرده سی دیر گوزومده هی اوتوروب سیر ائدرم اوزومده.
بازدید کننده دبیرستان فردوسی به محض ورود به فضای مدرسه و مشاهده ایوان زیبای آن در یک طرف و ساختمان مدیریت در طرف دیگر بدون اینکه خود متوجه باشد، دست در دست ماشین زمان می دهد تا او را به سال ها قبل، زمانی که مرحومان اسماعیل امیرخیزی و میرزا تقی خان رفعت در کلاس های این مدرسه در محله ولیعهدنشین ششگلان به شکلی تلویحی جدل سرودن شعر به سبک قدما و نو پیشه کرده بودند، ببرد، روزهایی که دانش آموزان و استادان مدرسه برای مقابله با قرارداد ننگین ۱۹۱۷ وثوق الدوله نهضت آزادیستان را بر پا کرده بودند و… محبوبیت، شهرت و بزرگی این مدرسه تاریخی به اهل فرهنگ و فرهیختگان ادبی تبریز محدود نمانده بود و سیاسیون نیز از این تریبون برای پیشبرد اهداف خود استفاده ها کردند.
به اذعان بیشتر بزرگان تاریخ معاصر کشور، دبیرستان فردوسی تبریز که بسیاری از درس خواندگان و مدرسان دوره نخستین آن در دهه دوم قرن حاضر شمسی در زمره استادان بنام و خوشنام دانشگاه تهران درآمدند، به دلیل سطح دانش و معلومات معلمان و شاگردان آن بیشتر در حد یک دانشگاه کوچک در چشم بزرگان آن دوره مطرح بوده تا به عنوان مدرسه به آن مفهومی که در اذهان است.
در گذشته دبیرستان فردوسی امروزی نه تنها یکی از بهترین مدارس ایران محسوب می شد، بلکه به شکلی غیررسمی، محلی برای تربیت نسل آینده معلمان موفق تبریزی نیز به شمار می رفت، به این معنا که مرحوم محمدعلی خان تربیت که مدیریت فرهنگ آذربایجان در فاصله سال های ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۴ را به عهده داشت، در این ایام، برای نظم بخشیدن به کار معلمان که بدون داشتن شرایط لازم، به تدریس می‌پرداختند مدرسان را موظف کرد در کلاس‏های شبانه‏ای که در مدرسه متوسطه برپا می‌شد شرکت کرده، پس از موفقیت در امتحانات به شغل معلمی بپردازند.
در این کلاس‏ها علاوه بر علوم مقدماتی و ادبیات، اصول تدریس توسط کسانی چون ابوالقاسم فیوضات (موسس نخستین کودکستان در کشور) آموزش داده می شد.
از معلم های دبیرستان فردوسی در سال های اولیه می توان به ابوالقاسم فیوضات (ریاضی)، باقر طلیعه (عربی)، علیخان ادیب خلوت آشتیانی (فارسی و تاریخ)، صالح خان ادهم (حقوق و تعلیمات مدنی)، علی مجیر ملوکی (شیمی) اشاره کرد.
ساختمان دبیرستان فردوسی از نظر بزرگی نیز در نوع خود کم مانند است به طوری که وسعت آن به حدود یک هکتار می رسد.
دبیرستان فردوسی (مدرسه متوسطه محمدیه) از ابتدای تاسیس آن در سال ۱۲۹۵ شمسی همواره به عنوان یکی از مهدهای اصلی پرورش بزرگان ایرانی در عرصه های مختلف مطرح بوده و چه از نظر قدمت و چه از لحاظ توان علمی تنها مدرسه در ایران بوده که تا دو دهه قبل پا به پای دبیرستان البرز تهران (کالج آمریکایی ها) کورس رقابت می زد.
هر چند نخستین کتابخانه مدرسه ای یا به قول کتابداران و علمای علم اطلاع رسانی، نخستین کتابخانه آموزشگاهی منطقه به سال ۱۳۳۳ قمری در دبیرستان ملی ارامنه تبریز – که بعدها دبیرستان سروش نام‌ گرفت تاسیس شد، اما بزرگمردان حوزه فرهنگ و معارف منطقه که آن روزها در ایران شهرت و جایگاهی داشتند، آستین بالا زدند تا تبریز یکی از طلایه داران فرهنگ ایران زمین در این زمینه نیز عقب نماند و دانش آموزان مسلمان این شهر نیز که طبعا برای استفاده از کتابخانه های ارامنه با مشکلاتی مانند تفاوت های زبانی و فرهنگی مواجه بودند، بتوانند کتابخانه مدرسه ای آبرومند و در خور شانی برای استفاده داشته باشند.
در همین راستا و با این نیت خیر بود که اسماعیل امیرخیزی که از نوادر دوران محسوب می شد، با همت بلند خود مقدمات تشکیل کتابخانه دبیرستان فردوسی را که در آن دوران مدرسه متوسطه محمدیه خوانده می شد، بنیان گذاشت.
بهروز خاماچی محقق تبریزی در این مورد می نویسد: کتابخانه فردوسی تبریز یکی از بهترین کتابخانه های دبیرستان های تبریز است که در سال ۱۲۹۹ ش به همت اسماعیل امیرخیزی تاسیس شد که بالغ بر یک هزار و ۷۰۰ جلد کتاب در آغاز داشت.
از آنجا که دبیرستان فردوسی از همان نخستین دوران آغاز به کار آن، محفل دانشمندان و معارف پرورانی چون میرزا باقر طلیعه (نخستین مدیر این مدرسه و ناشر روزنامه معروف فکاهی عنکبوت) ، دکتر علی اکبر پیشوا (از حقوقدانان و روزنامه نگاران برجسته سال های نخست سده ۱۳۰۰ ش و مدیر نشریه های آذر و آذرآبادگان) ، عبدالله عبدالله زاده فریور (از بزرگان عرصه تئاتر ایران) ، میرزا تقی رفعت (بنیانگذار شعر نو در ایران) و برادرش محسن رفعت و ده ها ستاره درخشان علم دوست و دانش پرور دیگر بود، به زودی بازار کتابخانه دبیرستان رونقی یافت و نسخ خطی و چاپی (سربی و سنگی) زیادی که بسیاری از آنها در نوع خود بی مانند بودند، برای مطالعه در دسترس دانش آموزان قرار گرفت.
کتابخانه دبیرستان فردوسی از همان نخستین سال های راه اندازی آن، مرجع خوب و ارزشمندی برای کسانی شد که هر یک در سال های بعد به سان ستاره ای درخشان در آسمان ادبیات، تاریخ، فرهنگ و علوم مختلف ایران درخشیدند.
تعداد مجموعه کتاب های این کتابخانه در سال ۱۳۴۸، حدود هشت هزار جلد بود و از همین جا می توان پی برد که از آغاز فعالیت کتابخانه دبیرستان فردوسی در سال ۱۳۳۷ ق. تا سال مورد اشاره به طور متوسط سالانه حدود ۵۰۰جلد کتاب بر شمار کتاب های آن افزوده شده و در تاریخ مزبور کتابخانه دبیرستان فردوسی یکی از کتابخانه های کم مانند آموزشگاهی در ایران محسوب می شد.
دکتر جعفر دادمنش (از بزرگان رشته دندانپزشکی ایران)، دکتر کاظم عدادی ابراهیمی (از پیشکسوتان پزشکی کودکان)، پروفسور فرید (پدر جغرافی ایران) و ساموئل خاچیکیان (بنیانگذار سینمای وحشت در ایران) و صدها چهره و شخصیت برجسته دیگر در زمره کسانی هستند که سالی یا چند سالی را در مکتب دبیرستان فردوسی تحصیل کرده و همگی به دوران دانش آموزی شان در این مکان علمی آموزشی بالیده اند و در خاطرات شان از آن دوران به نیکی و خوشی یاد کرده اند.
به امید روزی که تحصیلکردگان این مدرسه تاریخی و خوشنام با همت زحمت کشان حوزه فرهنگ و معارف کهن شهر تبریز، گامی اساسی برای صیانت از این میراث زنده و گویای تاریخ یکصد ساله آموزش متوسطه بردارند.
ایرنا پیشنهاد می کند که برای یکصدمین سالگرد تاسیس این دبیرستان کهن ایران و پاسداشت دستاوردهای یکصد ساله آموزشی دبیرستان فردوسی تبریز جشن ۱۰۰ سالگی با نمایشگاه جنبی و دعوت از فارغ التحصیلان بنام معاصر آن برگزار و از حالا دبیرخانه این مراسم تشکیل شود.
دبیرستان فردوسی تبریز در سال ۱۲۹۵ شمسی تاسیس و به شماره ۶۱۷۵ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.