نفس بریده ‘خورجین’ و ‘اجاق قراقی’

این روزها دیگر کوچ با تصاویر دلنواز خود از انبوه رمه های پراکنده در دشت ها، زنان و کودکان سوار بر شتر، اسب و قاطر خبری نیست و همراه با سکونت عشایر در روستاها فرهنگ عشیره ای آنها که تولید بافته ها یکی از آنها بود نیز در حال مرگ تدریجی است.
در گذشته قالی‌ بافی، گلیم بافی، ورنی بافی، خورجین بافی، اجاق قراقی، برگ بافی، نمد مالی، سوزن دوزی، چرمه دوزی و خامک دوزی از جمله صنایع دستی زنان مناطق عشایر بود که به غیر از گلیم و فرش بقیه در حال فراموشی است.

** خورجین بافی
خورجین یکی از دست آفرینه هایی است که پیش از این به صورت گسترده در مناطق روستایی و جوامع عشایری با نقوش هندسی تولید می شد ولی امروزه تعداد افراد مشغول به بافت آن روز به روز کمتر می شود.
خورجین‌ها پیشتر جزو جهیزیه دختران عشایری محسوب می‌شد و به همین دلیل به جز ارزش کاربردی از ارزش معنوی و هنری زیادی هم برخوردار بود.
مواد اولیه خورجین از پشم های رنگی، نخ پنبه ای و گاه موی بز بوده و موارد مصرفی نظیر حمل و نقل پشت چهار پایان، دوچرخه و موتورسیکلت داشته است، عرض این هنر دستی بین ۳۰ تا ۹۰ بوده و به صورت قواره ای بافته می شود.
خورجین در اندازه‌های مختلف بافته می‌شود و ابعاد آن به طور متوسط حدود ۳.۵ متر در ۹۰ سانتی ‌متر است و چندین نوع تکنیک بافت در آن به کار می‌رود، یک قسمت آن گلیم بافت با تکنیک سوزنی و قسمت دیگر گلیم بافت ساده و بالاخره قسمتی با تکنیک قالی بافت بافته می‌شود.
نقوش این گونه خورجین‌ها هندسی است و بیشتر از گنجینه نقوش سنتی انتخاب و بافته می‌شوند.

** اجاق قراقی بافی
در استان اردبیل، عشایر دشت مغان نوعی پارچه دستبافت تمام پشمی هم می بافند که به لهجه محلی ‘اجاق قراقی’ نامیده می شود.
دست بافته ای پشمی که برای حفاظت از فرش اصلی اتاق یا زیراندازهای دیگر در مقابل شراره های آتش هیزم اجاق (قرق اجاق) استفاده می شود.
به اصطلاح محلی، نوعی قراق برای اجاق است، نقوش اجاق قراقی هندسی و ذهنی و از لحاظ شیوه بافت و شکل ظاهری کاملا شبیه به جاجیم است و مصرف محلی دارد.
اجاق قراقی های قدیمی نعلی شکل بوده اند ولی امروزه برای راحتی آن را مستطیل شکل می بافند.
این پارچه پشمین، یکی از جلوه های هنر بی بدیل استان اردبیل است و با تلاش دستان زحمتکش عشایر این استان تهیه می شود.
هنرمندان معمولا برای بافت اجاق قراقی نقشه معینی ندارند و به صورت ذهنی، هنگام بافت، این پارچه ها را طراحی می کنند، شیوه بافت این محصول مشابه جاجیم است و اغلب با طرح و نقشه ی هندسی در بازار عرضه می گردد، سه ضلع دوخته شده معمولا با قیطان های رنگی یا مهره های تزیینی آراسته می شوند.

** پالاز
پالازیکی از زیراندازهایی است که به نسبت سایر بافته های دستی ارزش مادی کمتری دارد و به عنوان زیرانداز، سجاده و خورجین استفاده می شود.
پالاز از نظر ظاهری به گلیم با بافت درشت شباهت دارد و از لحاظ شیوه بافت همانند گلیم است، همچنین از نظر مقایسه با جاجیم از نظر ظاهری می توان گفت شبیه به هم هستند، با این تفاوت که خطوط در جاجیم به صورت عمودی است ولی در پلاس به صورت افقی است، از نر جنس نخ به کار رفته اغلب از پشم استفاده می شود.
این دست بافته ها که جزیی از زندگی عشایر استان بود این روزها در حال فراموشی بوده و کم کم به خاطره ای در اذهان عشایر و روستاییان تبدیل می شود.
‘عظمت شاهی’ از بانوان عشایر مغان در این باره به ایرنا گفت: علاقه خاصی به خورجین بافی داشتم، در قدیم زنان دور هم جمع می شدند و با انگیزه و علاقه زیاد به بافت خورجین اقدام می کردند.
وی افزود: خورجین را زنان عشایر در حمل بار چهار پایان و صندوقچه آلاچیق مورد استفاده قرار می دادند اما امروزه این نوع بافت جای خود را به صندوقچه های فلزی داده است.
این بانوی عشایر بیان کرد: در گذشته کار زنان عشایر بیشتر بافندگی از قبیل گلیم، پلاس، خورجین و اجاق قراقی بود اما با توجه به تغییر شیوه زندگی عشایر این گونه صنایع دستی نیز رنگ باخته است.
شاهی افزود: با توجه به اینکه بیشتر عشایر یک جا نشین شده اند زنان دیگر خورجیم بافی و اجاق قراقی را جز نیاز مندی های خود نمی دانند.
وی ادامه داد: اکنون زنان عشایر بیشتر به بافت فرش محلی و سنتی به لحاظ درآمد زایی روی آورده اند و بافت خورجین و گلیم در کمتر قشلاق و ییلاقی آن هم به ندرت صورت می گیرد.
‘بالاخان رستگار’ از بزرگان عشایر مغان نیز در این باره گفت: هنوز خورجین ها و دیگر بافندگی های عشایر را در خانه نگه داشته و در برخی مواقع از آن استفاده می کنیم.
وی افزود: دست بافته هایی چون خورجین و اجاق قراقی دیگر به درد عشایر نمی خورد ولی گلیم و پلاس هنوز هم نه تنها در داخل چادر و آلاچیق مورد استفاده عشایر است بلکه هنگام استراحت در طبیعت هم از آن استفاده می شود.
رستگار بیان کرد: روزگار امروز عشایر دیگر حال و هوای گذشته ندارد، زنان عشایر در گذشته بیشتر در کنار شیر دوشی و تهیه لبنیات به بافت انواع صنایع دستی اقدام می کردند اما این گونه فعالیت ها دیگر رنگ باخته و دلیل آن تغییر شیوه زندگی عشایر و یک جا نشینی بوده است.
ملکه گلمغانی ، معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل با بیان اینکه خورجین بافی یکی از هنرهای عشایر است به ایرنا گفت: خورجین بافی و اجاق قراقی مانند سایر هنرهای عشایری در آستانه نابودی است.
وی افزود: برای جلوگیری از زوال این هنر دوره های آموزشی با هدف احیای این هنر برگزار می شود تا از نابودی کامل آن جلوگیری شود.
گلمغانی گفت: اکنون یافتن افرادی که به بافتن خورجین مبادرت می کنند بسیار سخت است، ولی در تلاش هستیم تا افراد استادکار در این زمینه را پیدا کرده و از تجربه های آنان استفاده کنیم.
او با بیان اینکه خورجین بافی عشایر در گذشته به ثبت ملی رسیده ، گفت: در راستای احیای هنرهای عشایر که یکی از آن ها نیز خورجین بافی است، اقداماتی انجام گرفته که با ایجاد مراکز آموزشی و یافتن افراد کاربلد اجرایی می شود.
۱۷ هزار فعال رسمی صنایع دستی در استان اردبیل وجود دارد و هزاران نفر نیز به صورت غیر رسمی فعالیت می کنند.