زلزله های تاریخی‌ تبریز‌، زنگ هشداری برای آینده

منطقه آذربایجان وبه خصوص شهر تبریز بر روی گسل سراسری(کمربند زلزله) آلپ هیمالیا قرار گرفته و همین عامل باعث شده تا این منطقه از خطرناک ترین نقاط زلزله خیز جهان به شمار رود به گونه ای که در گذشته بارها شاهد زمین لرزه های ویرانگر بوده است.

گسل چیست و چگونه موجب زلزله میشود؟

این سوال برای بسیاری از مردم مطرح است؛ گسل یا  گسله (Fault) به شکستگی های بزرگ و کوچکی گفته می شود که با طول چند میلی متر تا چند هزار کیلومتر و در عمق های مختلف و متغیر، گاه تا ۷۰۰ کیلومتر که بر  روی پوسته زمین قرار دارد. اصلی ترین عامل وقوع زمین لرزه، انرژی آزاد شده از شکستگی ها در هنگام حرکت سریع گسل های فعال است.

گسل های بزرگ بر روی پوسته نتیجه حرکت برشی زمین هستند که حرکت آنها باعث وقوع زمین لرزه ها میشود. بزرگ ترین گسل ها در میان ورقه های زمین ساختی کره زمین به وجود آمده اند. بزرگترین گسل ایران گسل زاگرس‌ در غرب کشوراست.

گسل تبریز

موقعیت جغرافیایی گسل تبریز: شکستگی(گسل) تبریز یکی از قدیمی ترین گسل های ایران به شمار میرود. این گسل از غرب در کوه های میشو آغاز شده و در جهت شرقی تا بستان آباد، به طول ۱۵۰ کیلومتر امتداد دارد و خطرناک ترین قسمت های آن در شمال شهر تبریز واقع شده است. به عقیده برخی کارشناسان گسل تبریز از فرو افتادگی زنجان- ابهر، شمال تبریز، شمال شرق آذربایجان تا قفقاز ادامه دارد.

زمان‌ شناسی و تقسیم‌ بندی زلزله های تاریخی تبریز

به طور کلی و به استناد منابع معتبر تاریخی، تبریز تاکنون شاهد زمین لرزه های بسیاری بوده اما از این تعداد، هشت زمین لرزه به حدی شدت داشته اند که به دلیل خرابی ها و تلفات بسیاری که به بار آورده اند، در تاریخ ثبت شده اند.

طبق منابع قابل استناد نخستین زلزله ویرانگر تبریز در تاریخ ۸۵۸میلادی (۲۴۴شمسی) رخ داده است. حمد‌الله مستوفی به سال ۷۴۰ هجری در کتاب “نزهه القلوب” در این باره می نویسد:

“در سنه‌ اربع‌ و اربعین‌ و ماتین به عهد متوکل خلیفه عباسی [تبریز] به زلزله خراب شد. خلیفه [متوکل عباسی] آن را به حال عمارت درآورد. “

دومین زلزله مهیب تبریز در ۱۰۴۲ میلادی(۴۳۴شمسی) رخ داده که رکن‌ الدین‌ خویی‌ در کتاب‌ “مجمع ارباب الملک” و احمد غفاری در کتاب “تاریخ نگارستان” به این زلزله‌ اشاره کرده اند.

به سال ۱۲۷۲میلادی (۶۷۱شمسی) تبریز برای سومین بار می لرزد و ویران می شود. رشید الدین فضل الله همدانی در سال ۷۰۴هجری و در کتاب “جامع‌ التواریخ” به این زمین‌ لرزه اشاره کرده است.

چهارمین زلزله تاریخی تبریز به سال ۱۶۴۱میلادی (۱۰۵۰ شمسی) اتفاق افتاده است که مینورسکی در کتاب تاریخ تبریز به نقل از آراکیل‌ تبریزی‌ در این باره مطلبی نوشته است. همچنین‌ احمد کسروی نیز اشاره ای به این زمین لرزه داشته است.

سال۱۶۵۰میلادی (۱۰۶۰شمسی)، پنجمین زلزه مخرب تبریز پیش می آید. احمد کسروی در این باره می نویسد: “پس از نه سال، حادثه زمین لرزه بسیار سخت در تبریز روی داده آسیب فراوان می رساند. “

در سال (۱۷۲۱)میلادی۱۱۳۳ (شمسی) ششمین زلزله در این تاریخ  رخ داد که پس لرزه های آن تا اوایل سال ۱۱۳۴ شمسی ادامه داشته است. در یکی از اسناد موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره ثبت ۵۶۷۶ در این باره نوشته اند: “از غرائب زلزله تبریز آنکه در سنه ۱۱۳۳ اودئیل‌ در بیست و هشتم شهر جمادی الثانی‌ روز دوشنبه، دو ساعت و نیم‌ از روز گذشته، زلزله عظیم شد که تبریز بالکلیه‌ منهدم‌ گردید‌ که دیگر عمارت‌ نماند. “

همچنین میرزا حسن زنوزی‌ در سال ۱۲۱۶ در کتاب “ریاض الجنه‌” به این حادثه‌ اشاره کرده است.

به سال ۱۷۷۴میلادی زلزله بزرگی تبریز‌ و آذربایجان‌ را لرزاند‌ این زمین لرزه به اندازه ای بزرگ و ویرانگر بود که به (بلای وحشتناک) شهرت یافت. در کتاب “زمین‌ لرزه‌ های‌ تبریز‌” به قلم‌ استاد‌ یحیی‌ ذکاء‌ در مورد زلزله هفتم‌ و تمام‌ هشت زلزله‌ تبریز‌ توضیحات‌ بسیاری‌ داده شده است.

۱۷۸۰میلادی (۱۱۹۳ شمسی) در تاریخ زلزله های تبریز به عنوان تاریخ وقوع هشتمین‌ و تا امروز آخرین‌ زلزله‌ بزرگ تبریز‌ ثبت شده است. میرزا حسن زنوزی در کتاب “ریاض الجنه” در این باره نوشته است: “… یکی زلزله‌ تبریز‌ بود که شب شنبه سلخ‌ ذی‌ حجه‌ الحرام‌ سنه‌ ۱۱۹۳ تامه‌ هجری‌ تخمیناً دو ساعت‌ از شب مذبور گذشته، اتفاق افتاد…”

امروز که حدوداً‌ ۲۶۷ سال‌ از زمان وقوع‌ آخرین‌ زمین‌ لرزه‌ ویرانگر‌ و بزرگ‌ تبریز‌ گذشته است‌ معلوم نیست‌ زلزله‌ بعدی‌ چه زمانی‌ رخ‌ خواهد‌ داد‌ و چه‌ کسانی‌ آن‌ را نقل خواهند‌ کرد‌.اما آن چه‌ که مشخص‌ است‌ امروزه‌ به کمک‌ پیشرفت‌ علم‌ و تکنولوژی‌ میتوان‌ خسارت‌ های زمین‌ لرزه‌ را به حداقل‌ رساند.

در سال های اخیر کارشناسان‌ و‌ زمین‌ شناسان‌ متعدد‌ با مطالعه‌ در تاریخ‌ زلزله‌ های گذشته وهمچنین‌ با بررسی‌ زمین‌ شناختی‌ گسل تبریز‌ بازگشت زمین لرزه ها و فعالیت‌ دوباره گسل تبریز‌ را با فاصله زمانی ۳۰۰ سال عنوان کرده اند‌  و باید توجه داشت که اکنون‌ در پایان‌ این  دوره زمانی ۳۰۰ ساله قرار داریم و حتی اگر پیش بینی‌ های صورت‌ گرفته درست هم نباشند‌ بازهم‌ تبریز‌ باید خود را‌ برای‌ مقابله  با زمین‌ لرزه‌ های بزرگ آماده کند.

در این میان، مجموعه راهکارهایی برای کاهش خسارات زمین لرزه در صورت فعالیت گسل تبریزاز سوی کارشناسان زیربط ارائه شده که به اجمال مروری بر این راهکارها داریم؛

رعایت‌ حریم‌ گسل‌ در نقشه‌ توسعه‌ شهر

شناسایی محدوده گسل تبریز‌ و ترسیم‌ نقشه‌ کامل این گسل‌ اولین‌ و مهم ترین‌ کار لازم‌ است. ‌ درحال حاضر نقشه‌ کاملی‌ از آن‌ در دسترس است. عدم‌ صدور مجوز ساخت و ساز در حریم‌ مشخص شده برای گسل  باید با جدیت‌ تمام‌ دنبال شود.

 شناسایی محلات و نقاط حادثه خیز

در سال های گذشته توجهی اساسی به این موضوع‌ حیاتی و خطرناک نشده است؛ نمونه آن نیز شهرک جدید الاحداث‌ رشدیه، باغمیشه، محله عباسی و بافت‌ های فرسوده‌ ‌در مناطق ارم، یوسف آباد و ایده‌ لو‌ هستند که به دلیل قرار گرفتن در نزدیک ترین نقطه به گسل، از مناطق تحت‌ خطر در صورت‌ وقوع‌ زلزله‌ به شمار‌ می روند. ‌ در صورت وقوع زلزله احتمالی، بسیاری از خانه های موجود در این مناطق تخریب و تلفات  جانی‌ و مالی غیر قابل جبرانی به آن ها تحمیل خواهد شد. متاسفانه در سال های اخیر مسئولان شهری در تبریز بدون دلیل منطقی نقشه توسعه شهر را در بخش شمالی و درهمجواری با گسل انتخاب کرده اند و بسیار شگفت آور اینکه شهرک های مدرن با زمین های گران قیمت  در این بخش پایه ریزی شده است؛ ماجرا هنگامی تعجب آورتر میشود که همین مسئولان با تدبیر، امن ترین بخش شهر یعنی قسمت جنوبی و جنوب غربی را به محل دفن اموات (وادی رحمت)   اختصاص داده اند تا خدای ناکرده در صورت فعالیت گسل تبریز مردگان این شهر به دور از خطر و در آرامش ابدی استراحت کنند! با کمی توجه در نقشه زمین‌ شناختی تبریز میتوان به درستی‌ این نوشته پی برد.

شناسایی نقاط کم‌ خطر و ایجاد فضاهای‌ ایمن در صورت‌ وقوع زلزله

یکی از راه کار های مهم در مقابله‌ با زلزله‌ پیش بینی  و شناسایی مکان‌ های کم‌ خطر و ایمن‌ برای استفاده پس از حادثه و در زمان بحران است. متولیان‌ امر‌ باید‌ این نقاط کم خطر و ایمن‌ را مشخص‌ کرده و نقشه آن را دراختیار‌ عموم‌ مردم‌ قرار دهند‌ تا در صورت‌ نیاز به عنوان پناهگاه مورد استفاده قرار گیرد.  نقاط ایمن‌ در ساعات‌ و روزهای اولیه‌ زمین‌ لرزه‌ در ابتدا به عنوان  محل پناه گیری شهروندان، استقرار نیروهای امدادی و انتظامی، اسکان موقت، ‌ انبار آذوقه، باند هلیکوپتر، فضای آموزشی، خدماتی‌ و … کاربرد خواهد داشت. اما میزان‌ کارآیی‌ و موفقیت این مناطق و فضاهای ایمن نیز‌ به عوامل متعددی منجمله‌: وسعت فضا یا فضاهای در نظر گرفته شده متناسب با آخرین‌ تغییرات‌ جمعیتی‌ شهر، پوشش‌ کف، شیب‌ محل، کاربری‌ بناهای‌ اطراف، ‌ نوع جداره ها، مصالح مصرف شده در ساخت‌ این محل ها، نوع  و شکل سازه متناسب با تهدیدات پیش‌ بینی‌ شده، فرم‌ سقف‌ و جنس آن‌ در صورت‌ مسقف‌ بودن، تعبیه‌ انواع وسایل  امدادی و کمک های اولیه، در نظر گرفتن منابع آبی و مواد غذایی، موقعیت‌ نسبی‌ با دکل برق فشار قوی، پست برق، خطوط انتقال گاز، پست های تقلیل فشار گاز، کانال فاضلاب و … بستگی دارد. با اینهمه تا این لحظه هیچ‌ گونه “نقشه‌ ایمن تبریز” به عنوان مشخص کننده مکان ها و مناطق امن در سطح شهرتهیه نشده است و اگر هم باشد، عموم مردم‌ از آن بی اطلاع هستند که همین امر توجه سریع مسئولان ذیربط را برای مشخص کردن نقاط کم خطر و اطلاع رسانی به مردم را می طلبد. ‌

مقاوم‌ سازی مراکز امدادی، انتظامی و مکان های عمومی

در صورت‌ وقوع یک زلزله بزرگ و ویرانگر‌ بسیاری از خانه‌ ها و سازه های شهری فرو ریخته‌ و تلفات  جانی بسیاری به دنبال می آورد. در چنین‌ شرایطی مراکز امدادی و انتظامی‌ باید کمترین‌ میزان‌ صدمه‌ را از زمین لرزه  دیده باشند تا بتوانند هرچه سریع تر به کمک حادثه دیدگان‌ بشتابند. اگر در چنین شرایطی این مراکز امدادی و انتظامی‌ نیز از زمین لرزه خسارت زیادی دیده‌ باشند، ‌ توان خود را برای کمک رسانی‌ از دست خواهند داد واصل مهم و حیاتی امداد رسانی‌ که در میزان  تلفات  بسیار تاثیر گذار است، علناً محقق نمی شود؛ البته نشانه ها حاکی از این است که در صورت وقوع زمین لرزه احتمالی اکثر بیمارستان های بزرگ و مناطق امدادی تبریزهم  از بین خواهد رفت چون وزارت بهداشت و سایر متولیان در مکان گزینی بیمارستان های تبریز دقت چندانی به خطر زمین لرزه نداشته اند؛ به گونه ای که اغلب این بیمارستان ها در نزدیکی گسل احداث شده یا در منطقه گسلی قرار دارند. این نکته مهم نه تنها در شهر تبریز بلکه در سایر نقاط زلزله خیز یا سیل خیز در کشور نیز باید رعایت شود‌ تا همچون‌ زلزله اخیر کرمانشاه بار دیگر شاهد ریزش بیمارستان‌ ها و مراکز درمانی‌ نباشیم. همچنین مقاوم سازی و آماده سازی مکان های عمومی همانند: مساجد، مراکز خرید، سالن های اسکان موقت، مراکز رفاهی و خدماتی، فرهنگسراها، مدارس و پارک های موجود در داخل و اطراف شهر نیز در دستور کار قرار گیرد. در شهر تبریز باید هرچه سریع تر به مقاوم سازی و اندازه گیری مقاومت مکان های یاد شده پرداخته شود.

استاندارد سازی و مقاوم‌ سازی راه‌ های ارتباطی درون‌ شهری و بین شهری‌

این عامل‌ به عنوان اصلی ترین‌ عامل و مقدمه‌ موارد قبلی به شمار میرود. به گونه ای که در صورت وقوع حادثه (زلزله) کارآیی راه های ارتباطی درون شهری و برون شهری در زمینه ‌امداد رسانی، دسترسی به فضاهای ایمن از پیش تعیین  شده و تردد مردم‌ عادی برای دور شدن از کانون زمین‌ لرزه بسیار تاثیر گذار خواهد بود. به همین دلیل نهاد های مسئول باید برای مقاوم سازی و تعریض راه های شهری و میان شهری اقدام کنند. نقطه دیگر در این زمینه تعریض راه ها است که اگراز آسیب سالم ماندند، ‌ باید ظرفیت جواب گویی به حجم زیاد تردد را داشته باشند؛ در غیر این صورت این راه ها در عمل قفل شده و کارآیی آن ها از بین میرود یا به میزان قابل توجهی کاهش خواهد یافت و حتی این راه ها خود میتوانند عامل افزایش تلفات قرار گیرند. با توجه به مطالعات میدانی و مشاهدات گذشته، این امر در شهر تبریز تا حد قابل قبولی رعایت نشده به گونه ای که اتوبان پاسداران که در منطقه گسل قرار دارد بارها در نقاط مختلف دچار نشست شده است. البته طی چندسال اخیر، شهرداری برای مقاوم سازی این اتوبان تلاش کرده و تا حدودی نیز در این امر موفقبوده است، به ویژه در ضلع شمالی آن.

تعیین شهر ها و ارگان های کمکی برای کمک در زمان وقوع حادثه

یکی دیگر از اقدامات اساسی برای کاهش تلفات و خسارات به بار آمده در اثر زلزله و تبعات منفی آن، تعیین شهرهای معین یا کمکی است. فلسفه تعیین چنین شهرهایی، این است که در صورت وقوع زمین لرزه، شهرهای هم چوار یا شهرهای دارای توان امدادی بالا، به طور طبیعی و براساس وظیفه‌ از پیش تعیین شده و مطابق  نقشه امدادی وارد عمل شده و به کمک حادثه دیدگان‌ می شتابند. ‌ چنین کاری در کشور ما و در شهر تهران برای اولین بار اجرا شد و شهر اصفهان و چند شهر و استان دیگر به عنوان شهر ها و استان های کمکی در زمان حادثه برای تهران در نظر گرفته شد. انتخاب شهر های کمکی برای تبریز وسایر نقاط کشور باید در اولویت اصلی برنامه ریزی های مدیریت‌ بحران کشور قرارگیرد.

مهم ترین شعار ایمنی و سلامتی، این است که حادثه هیچگاه خبر نمی کند و در این میان، زلزله بیش از همه ناخوانده تر می آید؛ تجربه و اقدامات کشورهای پیشرفته جهان در مقابله و رویارویی با امر زلزله، می تواند به عنوان یک الگوی تثبیت شده، در کشور و شهر ما نیز مورد استفاده قرار گیرد و امید است مسوولین محترم شهری، استانی و کشوری، به این مضوع اهتمام ویژه ای داشته باشند؛ در غیر اینصورت هبچ کاری از دست کسی برنمی آید.

 شهریار نیوز