مکانیسم ماشه چیست و چرا تهدید اروپا علیه ایران بی‌پایه تلقی می‌شود؟

به نقل از تابناک، مکانیسم ماشه (Snapback Mechanism)، بندی جنجالی در برجام است که با هدف بازگرداندن سریع تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران طراحی شد. امروز فرانسه، آلمان و انگلیس از آن برای فشار سیاسی استفاده می‌کنند، اما با خروج آمریکا از برجام و عدول اروپا از تعهدات، مشروعیت این ابزار مورد تردید جدی قرار گرفته است.

این گزارش، سازوکار ماشه را به‌طور دقیق و مستند واکاوی می‌کند.

مکانیسم ماشه چیست؟

Snapback Mechanism به معنای «بازگشت فوری» تحریم‌ها؛ سازوکاری است که در ضمیمه قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل و نیز بند‌های ۳۶ و ۳۷ برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) گنجانده شد.

هدف از این سازوکار، اطمینان دادن به طرف‌های غربی بود که اگر ایران از تعهدات هسته‌ای خود تخطی کند، امکان بازگرداندن تحریم‌های بین‌المللی بدون نیاز به اجماع وجود داشته باشد.

چرا این مکانیسم ایجاد شد؟

در جریان مذاکرات هسته‌ای، ایران خواستار لغو تمامی تحریم‌های سازمان ملل بود، اما طرف‌های غربی نگران بودند در صورت نقض تعهدات از سوی ایران، فرایند بازگرداندن تحریم‌ها در شورای امنیت به دلیل وتوی چین یا روسیه ممکن نباشد.

در نتیجه، مکانیزم ماشه طوری طراحی شد که اگر یکی از اعضای دائم توافق‌نامه ایران را به «عدم پایبندی اساسی» متهم کند، بدون نیاز به رأی‌گیری می‌تواند همه تحریم‌های لغو‌شده‌ی شورای امنیت را دوباره فعال کند.

روند دقیق اجرایی مکانیسم ماشه (بر اساس متن برجام و قطعنامه ۲۲۳۱)

۱. اعلام عدم پایبندی: یکی از اعضای برجام ادعا می‌کند که ایران به تعهداتش پایبند نبوده است.
۲. ارجاع به کمیسیون مشترک برجام: ظرف ۱۵ روز، کمیسیون (متشکل از ایران و طرف‌های دیگر) تشکیل جلسه می‌دهد.
۳. ارجاع به شورای وزیران خارجه: اگر در کمیسیون حل نشود، موضوع ظرف ۱۵ روز به وزرای خارجه ارجاع می‌شود.
۴. بررسی در کمیسیون مشورتی: همزمان یک هیئت سه‌ نفره بررسی فنی تشکیل می‌شود.
۵. شورای امنیت سازمان ملل: اگر در هیچ مرحله‌ای اختلاف حل نشد، شاکی می‌تواند موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهد و خواهان ادامه تعلیق تحریم‌ها شود.
۶. فعال‌سازی ماشه: اگر شورای امنیت در ظرف ۳۰ روز «قطعنامه‌ای برای تمدید تعلیق تحریم‌ها» صادر نکند، تحریم‌های قبلی به‌ صورت خودکار بازمی‌گردند، بدون نیاز به رأی‌گیری جدید.

چرا آمریکا از برجام خارج شد؟

در مه ۲۰۱۸، دونالد ترامپ با ادعای اینکه برجام «توافقی بد» است که محدود به زمان است و رفتار منطقه‌ای و برنامه موشکی ایران را پوشش نمی‌دهد، به‌ طور یک‌جانبه از توافق خارج شد. این اقدام با مخالفت سایر اعضای برجام، از جمله اتحادیه اروپا، مواجه شد.

اما همزمان، آمریکا با اعمال تحریم‌های ثانویه، بر کارآمدی اقتصادی برجام ضربه زد و عملا ایران را از منافع آن محروم کرد.

آیا اروپا می‌تواند از ماشه استفاده کند؟

از نظر حقوقی، فقط کشور‌هایی که در چارچوب برجام باقی مانده‌اند (E3 یا همان انگلیس، فرانسه و آلمان) می‌توانند این سازوکار را فعال کنند.

آمریکا پس از خروج از برجام، به‌ طور رسمی حق استفاده از این ابزار را از دست داده – هرچند در دوران ترامپ، یک‌ بار تلاش ناموفقی برای فعال‌سازی ماشه انجام داد (اوت ۲۰۲۰) که حتی متحدان اروپایی‌اش هم آن را به رسمیت نشناختند.

آیا اروپا مشروعیت استفاده از این مکانیسم را دارد؟

چالش بزرگ اینجاست: در سال‌های اخیر، اروپا نیز از اجرای کامل تعهدات خود در برجام سر باز زده است، به‌ ویژه در زمینه تسهیل تبادلات بانکی، رفع تحریم‌های ثانویه و راه‌اندازی کانال مالی اینستکس که هیچ‌گاه عملا کار نکرد.

بر این اساس، ایران استدلال می‌کند که اروپا با نقض تعهدات خود، دیگر صلاحیت حقوقی برای اجرای مکانیزم ماشه ندارد.
در واقع، وقتی توافقی باقی نمانده، مکانیسم درون آن هم بی‌اثر است؛ زیرا ماشه درون ساختار برجام تعریف شده، نه خارج از آن.

چرا فقط ماشه را می‌خواهند اجرا کنند و نه دیگر بند‌های برجام را؟

برخی تحلیل‌گران می‌گویند غربی‌ها بر جنبه‌های تنبیهی برجام پافشاری دارند ولی از اجرای جنبه‌های مثبت آن، به‌ ویژه رفع تحریم‌ها و همکاری اقتصادی، شانه خالی کردند. به‌ عنوان مثال اروپا هیچ‌گاه روابط بانکی با ایران را برقرار نکرد. شرکت‌های بزرگ اروپایی بلافاصله پس از بازگشت تحریم‌های آمریکا، ایران را ترک کردند. اینستکس عملاً هیچ تبادلی انجام نداد.

اما اکنون تنها بخشی که هنوز غربی‌ها به آن استناد می‌کنند، ابزار ماشه است، که تنها به ضرر ایران عمل می‌کند.

آیا فعال‌سازی ماشه از سوی اروپا واقعا امکان‌پذیر است؟

از نظر حقوقی، طبق قطعنامه ۲۲۳۱، اروپایی‌ها می‌توانند پیش از ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ اقدام کنند. اما مشروعیت سیاسی آن بسیار تضعیف شده، چون آنان به تعهدات خود وفادار نبودند.

در شورای امنیت، بسیاری از کشور‌ها (چین، روسیه، برخی اعضای غیر دائم) احتمالا فعال‌سازی ماشه توسط اروپا را نپذیرند.

واکنش ایران می‌تواند شدید باشد و به خروج کامل از NPT یا توقف بازرسی‌های آژانس بینجامد.

مکانیسم ماشه ابزاری بسیار حساس و سیاسی است. در شرایطی که برجام عملا فروپاشیده و هیچ‌ یک از طرف‌ها به‌ طور کامل به تعهدات خود پایبند نیستند، استفاده از ماشه یک اقدام سیاسی پرهزینه خواهد بود.

اروپا با تهدید به این سازوکار، به‌ دنبال فشار روانی و امتیازگیری از ایران است؛ اما از منظر حقوق بین‌الملل، مشروعیت این اقدام محل تردید جدی است.